Deep Democracy
Illustratie: Shamisa Debroey
It’s a match! Wereldburgerschapseducatie en deep democracy
De wereld in de klas
Bij wereldburgerschapseducatie denken we spontaan aan ‘de wereld binnenbrengen in de klas’. Aan relevante les- en gespreksthema’s alvast geen gebrek in onze geglobaliseerde samenleving: migratie, klimaatverandering, ongelijkheid, dekolonisatie. Allemaal zijn het actuele uitdagingen met een uitgesproken mondiaal karakter. Maar daarom zijn het geen ver-van-ons-bed verhalen. Integendeel, deze uitdagingen laten zich – hoe langer hoe meer- ook zien in onze lokale omgeving. Hoe je het ook draait of keert, ze behoren tot de leefwereld van onze leerlingen.
Wicked problems, zo worden die mondiale uitdagingen ook wel eens genoemd. Omdat ze gevoelig en complex zijn, omdat visies erover kunnen uiteenlopen en omdat er geen eenduidige oplossingen voor bestaan. Wereldburgerschapseducatie betekent daarom niet zomaar ‘de wereld binnenbrengen in de klas’. Het impliceert om met die wereld op een authentieke, kritische en ernstige manier aan de slag te gaan, samen met de klas.
De Australische onderwijsexpert Susan Kilgour vertelt over de relatie tussen Deep Democracy en Wereldburgerschap.
Spannende thema’s
Dit is uiteraard geen eenvoudige opdracht. Niet elke leerkracht voelt zich voldoende gewapend om gevoelige thema’s vast te pakken in de les. Bij controversiële debatten en hete hangijzers loeren polarisatie en conflict immers om de hoek. Dit roept schrikbeelden op van een klas in tegenstelling en op stelten. Wereldburgerschapseducatie vereist daarom een aanpak die oplopende spanningen helpt ontmijnen en die toelaat om constructief te werken rond wat er leeft in de wereld. Hiervoor is het nodig om ongenuanceerd tegenstreven en defensief wij/zij-denken te overstijgen.
Deep democracy is zo’n methode die zowel didactisch als groepsdynamisch kan ingezet worden om beladen thema’s bespreekbaar te maken in de klas. Deze methode is gebaseerd op de procesgeoriënteerde psychologie, een heel nieuwe benadering die recente inzichten in de kwantumwetenschappen en aloude wijsheden combineert. De methode is gegroeid in Zuid-Afrika in de post-apartheidsperiode, waar mensen die jarenlang gescheiden van elkaar leefden gingen samenleven en -werken.
Belang van andere geluiden
Deep democracy is een manier van kijken naar mensen en groepen die veel belang hecht aan minderheidsstemmen. In plaats van de spanning uit de weg te gaan, worden er spannende dialogen gestart. Democratie onstaat immers pas wanneer iedereen gehoord en gezien kan worden. En daarvoor moet soms ruimte worden gemaakt voor emoties, verbeelding en lichamelijke gewaarwordingen.
Deep democracy inzetten in de klas betekent met leerlingen en met jezelf aan de slag gaan als hele mens, niet enkel cognitief. Want gevoelige thema’s kunnen je raken op vele vlakken. Met respect voor elkaars gevoeligheden het gesprek aangaan, vraagt van leerkrachten metaskills als superluisteren, compassie en intuïtie. Leerkrachten die opgeleid zijn in deep democracy blijven aanwezig bij wat zich ontvouwt in de klas en sluiten zich niet af uit handelingsverlegenheid.
Leerkracht Godsdienst Marleen van Schoor vertelt over haar praktijkervaring met Deep Democracy.
Gedeelde fundamenten
Deep democracy reikt dus geschikte tools aan om in de klas met mondiale thema’s aan de slag te gaan. Maar wereldburgerschapseducatie en deep democracy delen ook een aantal fundamentele uitgangspunten. Zowel qua geprefereerde aanpak als pedagogische doelstellingen is er een match. Zo draait het bij beiden om het aanscherpen van een kritisch bewustzijn over wat er leeft in de klas en in de wereld. Dit bewustzijn vertrekt vanuit een (zelf)reflexieve houding, die een zoektocht inleidt naar de grondoorzaken van maatschappelijke uitdagingen en ongelijkheden.
De thema’s die wereldburgerschapseducatie en deep democracy aanboren, zijn vaak systemisch. Het zijn patronen die diep ingebed zijn in onze samenleving en zo ook in ieders overtuigingen of vooroordelen. Als we bijvoorbeeld diepgaand rond racisme willen werken, zal het niet volstaan om regels te formuleren rond hate speech, maar willen we ook onderzoeken waar die racist in elk van ons schuilt. Welke persoonlijke en collectieve trauma’s leiden ertoe dat er gebeurt wat er gebeurt in de klas, op de speelplaats en in de wereld? Deze structurele problemen spelen zich immers ook dicht bij ons af. Dekolonisatie, privileges, migratiepijn, het zijn uitdagingen waar we allemaal een rol in spelen.
Verbondenheid met de gelijkwaardige medemens
Daarom plaatsen wereldburgerschapseducatie en deep democracy een open houding centraal, ten aanzien van de ander en zijn of haar perspectieven op de wereld. Het gaat dus over een echte verbondenheid met een gelijkwaardige medemens. Om die verbinding mogelijk te maken, nodigen we uit eerst te connecteren met de meerstemmigheid in ieder van ons. Zo beseft bijvoorbeeld elke mens wel hoe we een meer eco-rechtvaardige wereld kunnen co-creëren. Alleen verdringen we bepaalde stemmen omdat we dit zo hebben geleerd. Of is het te pijnlijk om bepaalde privileges op te geven. Of kunnen we iets (nog) niet en wijten we het aan de ander. Aan zelfonderzoek doen, brengt die stemmen in ons naar boven.
Pas wanneer we zelf geheeld zijn, kunnen we respectvol uitreiken naar de ander. En tegelijkertijd kunnen we juist door de ontmoeting met de ander onszelf leren kennen. We hebben elkaar dus nodig! Dit besef wakkert de wil aan om bij te dragen aan een meer rechtvaardige en duurzame samenleving. Niet zomaar als liefdadigheid maar als een oprecht engagement om vanuit een fundamentele gelijkwaardigheidsgedachte samen te werken.
Laten we de lens op jou richten
Stel deze vragen eerst aan jezelf, en daarna aan je collega’s of andere mensen rondom je heen.
- Wat raakt jou als het over de wereld gaat? Wat raakt jouw leerlingen?
- Wat is iets dat gevoelig aanvoelt om over te praten in de klas?
- Wat zijn jouw beelden en associaties bij de woorden ‘conflict’ en ‘polarisatie’?
- Zijn conflict en polarisatie een onderdeel van jouw manier van lesgeven? Indien dit zo is, op welke manier?
- Wat is één ding dat je graag zou veranderen aan de manier waarop je vandaag met conflict en polarisatie omgaat in de klas?
- Hoe verbind je met je leerlingen en de aanwezige perspectieven in de klas?
- Wat zijn enkele van de uitdagingen die je tegenkomt bij het bespreekbaar maken van verschillende perspectieven?
- Wat is een uitdaging die je al overwon en die voldoening af?
- Wat was jouw rol? Wat was de inbreng van anderen?
Conversatiestarters
Laat je inspireren door deze zeer aanbevolen inspiratiebronnen en informatie en start een gesprek met vrienden, nieuw en oud.
- Fanny Matheusen’s boek Rebelleren kan je leren
- Artikel in Klasse met Fanny Matheusen: ‘Deep democracy: Ga de conflicten in de lerarenkamer aan’
- Artikel in Klasse met o.a. Jan Verschueren van Kruit: ‘In vijf stappen naar een school vol wereldburgers’
- Publicatie Kruit: ‘Spanningsvelden binnen wereldburgerschapseducatie’
- Artikelenreeks Kruit: ‘Dekolonisering in het onderwijs’
Deze afspeellijst met meer dan 70 zorgvuldig uitgekozen liedjes, in diverse talen van 1965-2021, vertelt de moedige verhalen van talloze wereldburgers over (de weg naar) sociale verandering en empowerment.
Dit artikel vloeit voort uit een ruimer partnerschapsproject ondersteund door Kruit. Hierin brengen we samen met de UCLL Hogeschool en het vormingsinstituut Hummus de effecten van Deep Democracy op de vaardigheden en attitudes van lagere schoolleerlingen in kaart en ontwikkelen we een set van DD-tools waarmee leerkrachten blijvend aan de slag kunnen.
Samen naar de wereld van morgen
“Burgerschap is niet alleen leerlingen wegwijs maken in de wereld zoals die vandaag is, maar hen ook in staat stellen om in te grijpen op die samenleving; om de samenleving zoals die nog niet is te verbeelden. Dat mag niet bij mooie woorden blijven.” Aan het woord is Tom Uytterhoeven, stafmedewerker bij Katholiek Onderwijs Vlaanderen. Kruit sprak met hem over inspirerend burgerschap en hoe de katholieke koepel schoolteams inspireert om hiermee aan de slag te gaan.
Voor de vorming van haar vernieuwde visie voor secundair onderwijs kon Katholiek Onderwijs Vlaanderen voortbouwen op opgedane inzichten uit het basisonderwijs, waar het nieuwe leerplan Zin in leren! Zin in leven! sinds september 2017 de leidraad is. In dat nieuwe leerplan wordt de nadruk gelegd op een sterke verbondenheid tussen persoonsgebonden ontwikkeling (relationele vaardigheden, ondernemingszin, identiteit …) en cultuurgebonden ontwikkeling (vakinhoudelijke kennis). Deze verbondenheid wil men doortrekken in het secundair onderwijs.
“Inspirerend burgerschap willen we niet in één vak plaatsen. Mens en Samenleving is een belangrijke component, maar minstens zo belangrijk – zo niet belangrijker – is ons gemeenschappelijk Funderend Leerplan.”
Burgerschapsvorming gaat bijgevolg niet enkel om het overdragen van kennis, maar ook om vaardigheden en attitudes die leerlingen in staat stellen om mee te werken aan de samenleving van morgen. Dat vraagt om een geïntegreerde aanpak. Het Funderend Leerplan komt daaraan tegemoet door over de vakken heen in te zetten op persoonsvorming van de leerlingen. Zo zorgt Katholiek Onderwijs Vlaanderen ervoor dat inspirerend burgerschap niet in één bepaald onderdeel van het curriculum besloten blijft. Er wordt getracht om inspirerend burgerschap zoveel mogelijk in het volledige curriculum en schoolleven te verweven.
“Het eigenaarschap van de school zal leiden tot een fundamenteler gesprek en fundamentelere keuzes die teams uit zichzelf en uit eigen kracht maken.”
Makers van het Funderend Leerplan lieten zich nog meer inspireren door ervaringen uit het basisonderwijs om ook in het secundair onderwijs co-creatief te werk te gaan. De expertise die aanwezig is in het onderwijs wordt op die manier optimaal benut. Het nieuwe leerplan hecht veel belang aan het eigenaarschap van de school en het lerarenteam. Daarbij wordt van schoolteams verwacht dat ze verantwoorde keuzes maken in functie van de eigen context en leerlingen. Dat eigenaarschap en de betrokkenheid van leraren zal leiden tot bewuste keuzes om inspirerend burgerschap een volwaardige plaats te geven binnen hun onderwijs.
Hoe stimuleert het Funderend Leerplan om inspirerend burgerschap concreet vorm te geven in een school? Zorgt het eigenaarschap van de school voor een te grote vrijblijvendheid? Hoe komt Katholiek Onderwijs Vlaanderen tegemoet aan de kloof tussen burgerschapscompetenties van leerlingen uit de A-stroom en leerlingen uit de B-stroom? We legden deze en andere vragen voor aan Tom Uytterhoeven in onze eerste Kruit-podcast.
Verankering
Leen Alaerts is als lector geschiedenis en onderzoeker verbonden aan de lerarenopleiding Secundair Onderwijs van UCLL, de enige UNESCO-hogeschool in Vlaanderen.
Momenteel leidt zij een PWO (praktijkgericht wetenschappelijk onderzoek) rond wereldburgerschapseducatie in het secundair onderwijs en de lerarenopleiding.
Centraal in het onderzoek staan twee vragen:
– Hoe kan wereldburgerschapseducatie structureel verankerd worden aan de lerarenopleiding en in secundaire scholen?
– Hoe kan een transformatieve benadering van wereldburgerschapseducatie ingebed worden in de lerarenopleidingen en secundaire scholen?
De onderzoekers gaan samen met leerkrachtenteams in 7 scholen (en de lerarenopleiding van de UCLL) gedurende twee schooljaren in de praktijk op zoek naar wat werkt en wat niet. Door te werken in 8 ‘professionele leergemeenschappen’ proberen ze een antwoord te krijgen op de vragen ‘Wat leidt tot verankering?’ en ‘Hoe kan WBE transformatief zijn?’.
Future Fit
Nik Lippens is leerkracht tweedekansonderwijs en sociaal ondernemer. Als leerkracht botste hij op verschillende academische en maatschappelijke uitdagingen. Hij lanceerde daarom ‘Goed Bezig’, een onderwijsprogramma voor sociale verandering.
“Het feit dat mijn cursisten kiezen voor tweedekandsonderwijs is reeds bewonderingswaardig. We moeten vooral bevestigen dat zij goed bezig zijn, zodat we hun zelfbeeld kunnen verbeteren. Eens we hen het vertrouwen kunnen teruggeven, is een steile leercurve mogelijk”.
Het label ‘Goed Bezig’ is niet alleen een erkenning, maar is tevens gekoppeld aan een opdracht. Cursisten gaan op zoek naar organisaties of personen die goed bezig zijn en ondersteunen dit door hen het label ‘Je bent goed bezig!’ toe te kennen. Vervolgens onderzoeken de cursisten hoe zij de organisatie of de persoon kunnen ondersteunen, bijvoorbeeld door een bepaalde actie op poten te zetten.
De vaardigheden die de cursisten tijdens de opleiding verwerven, zijn nadien bijzonder nuttig voor de samenleving. De cursisten vertrekken vanuit hun eigen beleving en talenten om andere organisaties te nomineren en om hen via allerlei acties te ondersteunen.
‘Goed Bezig’ is momenteel geïntegreerd in het digitale platform ‘Give a Day’, waarin vrijwilligers gematcht worden aan organisaties. “Het digitale platform maakt verbinding tussen personen mogelijk, die in andere situaties moeilijk of nooit tot stand zouden komen. Op die manier willen we de schotten tussen bedrijven, organisaties, overheden en onderwijs doorbreken en, via samenwerking, sociale verandering teweeg brengen”.
De Sustainable Development Goals vormen voor Nik Lippens het algemene referentiekader. “De doelstellingen van de SDG’s zijn klaar en duidelijk. Dat is een groot voordeel. Op die manier zijn gemeenschappelijke doelen eenvoudiger te vinden en staan de neuzen meteen in dezelfde richting”.
Volgens Nik is er echter meer ondersteuning nodig van verschillende actoren om de grote stap te kunnen maken naar een nieuw soort onderwijs waarbij de nadruk ligt op actief burgerschap en community service learning. “Partnerschappen voor scholen zijn broodnodig om jongeren future fit te maken. En laat die partnerschappen nu net deel uitmaken van de SDG’s…”
Meer ambitie, graag
Ellen Claes is onderzoeker verbonden aan het Centrum voor Politicologie van de KU Leuven, waar zij in 2016 voor Vlaanderen het internationale vergelijkend onderzoek naar burgerschapseducatie leidde, de ‘International Civic and Citizenship Education Study 2016’ (ICCS).
In het voorjaar van 2016 nam Vlaanderen, net als in 2009, deel aan het internationale ICCS-onderzoek. Dat is een vergelijkend onderzoek, uitgevoerd in 24 landen, naar burgerzin en burgerschapseducatie. Het ICCS-onderzoek gaat na hoe de jongeren van vandaag voorbereid worden op hun rol als burger in de samenleving van morgen. Het onderzoek werd uitgevoerd door het Centrum voor Politicologie van de KU Leuven met Marc Hooghe en Ellen Claes als promotoren.
Uit het onderzoek blijkt dat de Vlaamse jongeren meer vertrouwen hebben gekregen in de politiek en minder vooroordelen hebben tegenover migranten. In vergelijking met de vorige editie van dit onderzoek, in 2009, is er een duidelijke vooruitgang. Toch waarschuwen de onderzoekers dat Vlaanderen in veel gevallen achterop blijft hinken, onder meer door het gebrek aan een echte betrokken schoolgemeenschap. Ook de structurele ongelijkheid tussen leerlingen uit de A- en de B-stroom in het secundair onderwijs blijft een hardnekkig probleem.
Doelgerichte schooltrajecten
Jeroen Lauwers is projectmanager Actief Burgerschap bij het Stedelijk Onderwijs Antwerpen en is één van de drijvende krachten van het innovatielab ‘Trajectmatig werken’. In dit innovatielab deelden diverse onderwijsverstrekkers en educatieve aanbieders tijdens drie workshops hun kennis en expertise over trajectmatig werken rond wereldburgerschapseducatie. Alle conclusies en consensuselementen werden uiteindelijk gebundeld in een inspiratiegids.
“Heel veel NGO’s en educatieve aanbieders wensen meer impact te hebben op de schoolwerking en de professionalisering van de leerkracht. Maar uitwisseling tussen verschillende actoren blijft nog al te vaak beperkt. Daardoor is het initiatief ontstaan om alle actoren samen te brengen met als doel een breder kader te creëeren voor kwaliteitsvolle schooltrajecten rond wereldburgerschapseducatie”, aldus Jeroen. “We mogen in geen geval onze verworven kennis afschermen. Hoe meer we de leerdoelen en successleutels kunnen beschrijven en delen met elkaar, hoe meer impact we zullen genereren bij de leerlingen.”
“In Vlaanderen is er weinig gebruiksvriendelijk materiaal voorhanden dat scholen op weg zet naar een gedragen en kwaliteitsvolle schoolwerking rond wereldburgerschapseducatie. Deze inspiratiegids is volgens ons een eerste stap in de goede richting. De volgende stap is dat de aangereikte tools uit de gids uiteindelijk geïmplementeerd worden in de dagelijkse werking van onderwijsverstrekkers en educatieve aanbieders. The proof of the pudding is in the eating“.
Wenst u nog meer informatie over hoe verschillende actoren kunnen samenwerken rond wereldburgerschapseducatie en trajectmatig werken? En wat zijn de grote uitdagingen in de nabije toekomst? Jeroen Lauwers geeft in onderstaande video zijn uitgebreide visie.
